Groteske schilderijen en tekeningen

Vrijdag gaan we een dagje naar Antwerpen en bezoeken we het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, waar momenteel de tentoonstelling Goya, Redon, Ensor Groteske schilderijen en tekeningen loopt.




Grotesk
Francisco Goya y Lucientes (1746-1828), Odilon Redon (1840-1916) en James Ensor (1860-1949) worden beschouwd als voorlopers van het modernisme, de kunst van de 20ste eeuw. In het wereldberoemde oeuvre van deze drie kunstenaars duiken tal van vreemde, akelige maar evenzeer lachwekkende of trieste personages op in de meest onwaarschijnlijke situaties. Men zou hen de grootmeesters van de moderne groteske voorstellingen kunnen noemen en precies daarom hebben ze tal van kunstenaars in de loop van 20ste eeuw geïnspireerd.
De manier waarop Goya, Redon en Ensor groteske motieven gebruiken is heel verschillend.


Goya
Goya, schilder van het Spaanse hof in Madrid, was een aanhanger van de klassieke artistieke opvattingen en van de intellectuele idealen van de Verlichting. Duivelse wezens spelen een hoofdrol in taferelen waarin de kunstenaar spot met bijgeloof. Maar ook de taferelen waarin de kunstenaar met een pessimistische blik kijkt naar de corruptie en gruwel van zijn tijd, nemen soms een verrassend groteske gedaante aan.


Redon
Hoewel het merendeel van de kunstenaars en de liefhebbers in hun tijd gelooft in een louter realistische kunst, behoren de klassieke academische opvattingen voor Redon en Ensor tot het verleden.
Redon, de aartssymbolist, is een van de eerste om zich radicaal te verzetten tegen de banaliteit van een kunst die niet minder maar vooral ook niet meer dan de werkelijkheid wil tonen. Hij gaat in de beroemde reeksen lithografieën (Les noirs) op zoek naar mysterieuze beelden, waarin ‘het zichtbare in dienst staat van het onzichtbare’. Redon is de lieveling van schrijvers zoals Joris-Karl Huysmans. In diens cultroman A rebours (van 1884) is de decadente aristocraat Des Esseintes een fervent liefhebber van de kunst van Redon. Redon stelt in België zijn werk tentoon bij Les XX en wordt ook in de Belgische literaire middens bijzonder populair: hij illustreert werken van onder meer Edmond Picard en Emile Verhaeren. Ook de kunst van onder andere Fernand Khnopff getuigt van het merkwaardige succes van Redon.


Ensor
Er is misschien geen groter contrast denkbaar dan dat tussen de diepzinnigheid en de cultus van het mysterieuze van een Redon en de uiterst expressieve, hilarische wereld van Ensor.
Ensor schildert gedurende de eerste jaren van zijn artistieke loopbaan De oestereetster en andere werken die tot de belangrijkste van het negentiende-eeuwse realisme behoren. In de tentoonstellingen van Les XX ontdekt hij de kunst van symbolisten als Redon en gaat hij zijn krachten met hen meten in een reeks hallucinante tekeningen, etsen en schilderijen.

Goya, Redon, Ensor
De tentoonstelling wil zowel de fundamentele verschillen tussen de visie van Goya, Redon en Ensor tonen, als de vele overeenkomsten.
Redon en Ensor zijn duidelijk aanhangers van haast tegengestelde esthetische idealen. Bij nader inzien zijn er nochtans tal van overeenkomsten en Ensor heeft ongetwijfeld veel beter naar Redon gekeken dan we tot nog toe dachten. De wereld van Edgar Allen Poe, de bekoring van Sint Antonius en de Apocalyps inspireerden zowel de Franse als de Belgische kunstenaar. Beide kunstenaars, Redon en Ensor, waren ook grote liefhebbers van het werk van Goya. Redon toonde zijn Hommage à Goya bij Les XX in 1885. Ensor had toen al enkele kopieën naar schilderijen en prenten van Goya gemaakt.
De herontdekking van Goya in de tweede helft van de 19de eeuw en het succes van Redon in België, zullen afzonderlijk aandacht krijgen.

Groteske schilderijen en tekeningen in de tentoonstelling
Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen bewaart de grootste en de belangrijkste Ensorverzameling ter wereld. In deze tentoonstelling komen enkel Ensors groteske schilderijen aan bod. Daarenboven wordt geput uit de enorme en weinig bekende verzameling tekeningen van het museum. Dit ensemble wordt aangevuld met enkele schilderijen en tekeningen uit privéverzamelingen en internationale musea – twee topstukken komen uit de verzameling van het Museum of Modern Art in New York.
Het MoMA is bovendien bereid gevonden om uit haar fabuleuze verzameling met werk van Odilon Redon niet minder dan 40 schilderijen, tekeningen en prenten uit te lenen. Deze groep wordt o.a. aangevuld met bruiklenen uit het Musée d’Orsay en verborgen juweeltjes uit Belgische musea, bibliotheken en prentenkabinetten. De tentoonstelling is ook een uitstekende gelegenheid om aandacht te vragen voor de prachtige pastel van Redon in de verzameling van het Koninklijk Museum in Antwerpen zelf.
In de verzameling van het Koninklijk Museum bevindt zich ook een merkwaardige postume proefdruk van Goya’s achttiendelige prentenreeks, de Disparates, waarin de kunstenaar surreële voorstellingen van hekserij en bijgeloof vermengt met carnavaleske en griezelige scènes. Om een goed beeld te geven van de genialiteit van Goya wordt beroep gedaan op de schilderijenverzameling en het prentenkabinet van het Prado in Madrid.